ربع رشيدي

[کلانتر]

ربع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز است. حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی به‌نام رشیدالدین فضل الله همدانی ایجاد شد. رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان به ‌نام ربع رشیدی شهرت یافت.

ربع رشیدی شهری کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاه‌های صنعتی. فضل الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد.

وقف نامه ربع رشیدی در سال ۱۳۸۶ ، به‌همراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند سازمان جهانی یونسکو به ‌ثبت رسید.

خواجه فضل الله همدانی دانشمند بزرگ ایرانی در سال۷۱۸ هـ.ق، با دسیسه‌های سیاسی دربار ایلخانی کشته شد و ربع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران شد .
ربع‌رشیدی در قرن هشتم هجری قمری (قرن سیزدهم میلادی)، بزرگترین مجتمع علمی،‌آموزشی، وقفی و دانشگاه علوم پزشکی عصر خویش بود. این مجتمع به همت و درایت خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی، ‌وزیر غازان‌خان، متفکر،‌ دانشمند و نویسنده برجسته آن عصر در شمال‌شرقی تبریز بنیان نهاده شد و با جذب دانشمندان، علما و اطبای ممتاز و هنرمندان ماهر و اربابان حرف از اقصی نقاط کشور و جهان،‌ این مرکز به صورت یک مجتمع دانشگاهی، علمی و وقفی بین‌المللی درآمد.


خواجه فضل الله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعلیه زندگی می‌کرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسیده و منشا خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد در سال۷۱۸ هـ.ق، با دسیسه‌های سیاسی کشته شد و ربع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران شد.
وی برای ساماندهی املاک وقفی وقفنامه‌ای را تدوین کرده بود که به وقف نامه ربع رشیدی معروف است .


ماندگاری شهر ربع‌رشیدی و توسعة آن، به سبب ویژگی‌های شخصیتی و هویتی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در اداره و مدیریت آن است نخست آن‌ که خود را به قلم خود، بر انجام کار متعهد کرد و بر پایداری و بقای آن سوگند داد و آیینی بر این پایداری قرار داد تا میراث، حداقل در ابعاد معنوی و نرم‌افزاری خود سرافراز بماند و نابود نشود. دیگر آن‌که باید بر باقیات صالحات باور داشت و به نیروی ماندگاری آن معتقد بود. سوم آن‌که همچون واقف، باری به‌هر جهت را کنار گذاشت و به تفصیل و با دیدگاه سازنده و یکپارچه، ساختار منسجم و کارآمد تمهید کرد که تمام دامنه و وسعت تأثیرپذیری و تأثیرگذاری را روشن کند و نکته‌ای در آن مبهم و رها نباشد.

در این شهر تمامی امکانات زندگی اعم از امکانات س***ت،‌ فراغت،‌ تولیدی و خدمات تجاری، اداری، مذهبی،‌آموزشی، بهداشتی و رفاهی فراهم است .
محلات مس***ی، کارخانجات مختلف تولیدی، بازار، مساجد، مهمانسرا، بیمارستان،‌ تأسیسات رفاهی مانند حمام و سقایه همه و همه از شهری با تمام امکانات جهت زندگی حکایت دارند. کنترل امور مالی، توجه به امور رفاهی کارکنان و بسیاری موارد دیگر در تدوین وقفنامه به چشم می‌خورد که ربع‌‌رشیدی را به نمونه‌ای منحصر به فرد در راهبری و مدیریت تبدیل می‌کند.


ربع رشیدی در انتهای محله ششگلان تبریز که به باغمیشه و ولیان کوه منتهی می شود ‏در دامنه کوه سرخاب و در داخل حصار غازانی در قرن هفتم هجری قمری واقع شد .


ربع رشیدی که مساحتی بالغ بر 13 هکتار بوده به استناد وقفنامه شامل 24 کاروانسرا 1500 دکان، حمام ها ،انبارها ، آسیاب‌ها ،کارگاه‌های صباغی ،ضرابخانه و 3000 خانه، مدارس، خانقاه ،دارالشفاء و دارالحجاج بوده است.


ربع رشیدی مجموعه س***تی و دانشگاهی بزرگی بوده است که شامل سه بخش ربع رشیدی، شهرستان رشیدی و ربض است .پیرامون شهرستان با بارویی تعریف شده که با چهار دروازه به اطراف راه می یافت.


ربع رشیدی قلعه ای است که در قلب شهرستان قرارگرفته و با دروازه ای به آن راه می یافت و دارای عملکردهای آموزشی، مذهبی و درمانی است .
شهرستان رشیدی از محلات مختلف تشکیل می شود و عناصر مهم شهری مانند بازار، قیصریه، کاروانسرا ،حمام ها مساجد،کارخانه های کاغذ سازی و رنگ سازی و گازرگاه در آن قرار داشته است.


ربض شامل خانه های مس***ی ویژه خانواده کارکنان و کارگزاران است باغ‌های متعدد در درون و پیرامون شهرستان ساخته شده است بافت شهر دارای نظم هندسی بوده و بر اساس نقشه های از پیش اندیشه طراحی شده است.


لذا ربع‌رشیدی گذشته دارای دو نوع فعالیت اصلی و مکمل است. فعالیت اصلی آن آموزش است که شامل آموزش ابتدائی، آموزش حرفه‌ای و آموزش عالی است و فعالیت‌های فرهنگی، تولیدی، خدماتی و س***تی، فعالیت‌های مکمل را تشکیل می‌دهند.


شیوة آموزش و سیستم اداری ربع رشیدی است تا آن زمان نظیر نداشته و حتی پیشرفته‌تر از روش نظامیه‌ها که چند قرن پیش از آن به وسیلة خواجه نظام الملک احداث شده بودند، بوده است. ربع رشیدی این شهر دانش و پژوهش که بزرگترین بنیاد خیری بوده که تاریخ ایران چه از زمان قبل از اسلام و چه بعد از اسلام بنای خیری را با این شکوه و عظمت نشان نمی‌دهد، شاید نه تنها در آن زمان در نوع خود بی‌نظیر بود بلکه پس از آن نیز شبیه آن را در جای دیگر نمی‌توان سراغ گرفت؛ در دارالشفای ربع رشیدی طبق وقف‌نامه، اطبایی که به خدمت دارالشفا مأمور می‌شدند می‌بایستی هر کدام نوبه و کشیک داشته باشند تا اینکه شبانه‌روز همیشه یک نفر طبیب یا شاگرد و داروساز در سرکار حاضر باشد .


مسکن اطبا و متعلمین در سراها و حجره‌های مخصوص مقرر بوده است. دارالشفای ربع رشیدی دارای مجموعة کاملی از آخرین داروها و روغن‌ها و گیاهان پزشکی مورد نیاز بوده و در حقیقت موزة غنی و مجهزی در اختیار داشته است. مجتمع علمی و فرهنگی ربع رشیدی با نمونه‌های پیشرفتة امروز قابل مقایسه است .

چنان که اشاره شد اساسی‌ترین و اصلی‌ترین قسمت بوده که دیگر تأسیسات گرد محور آن و به خاطر آن احداث شده بود. این قسمت در اوایل بنا به نوشتة خود شامل تأسیسات مختصری بوده و بعدها قسمت‌های مفصلتری ساخته و به آن اضافه کرده است، چنان که می‌نویسد:


الف. روضه:

در مورد این قسمت و چگونگی استفاده از آن چنین می‌نویسد: روضه که حوض آب در میان آن است و آن مشتمل است بر دو مسجد، یکی مسجد صیفی که آن صفه صلات است، نماز جمعه و عیدین (عید فطر و قربان) همان جا گزارند . دیگر مسجد شتوی، و آن گنبدی است که متصل صفة صدر است و زمستان نماز آنجا گزارند و درس‌های علوم و تفسیر و حدیث و غیر هماهم در آنجا گویند و همچنان مشتمل است بر دارالمصاحف و کتب الحدیث .


ب. خانقاه:

«با توابع و مرافق هم…» شامل مواضع س***ت شیخ و صوفی‌ها با تمام امکانات رفاهی از قبیل مطبخ (آشپزخانه)، محل صرف غذا، محل سماع و غیره.

ج. دارالضیافه (مهمانسرا):

که بعد از روضه از مهمترین قسمت‌های ربع رشیدی است و برای پذیرایی کارکنان ربع رشیدی و مسافران و مهمانان، احداث شده بود. این قسمت شامل دو ساختمان بزرگ دو طبقه بوده که ساختمان طرف راست به صورت «پانسیون» برای ساکنان ربع رشیدی مثل مدرسان و معلمان، کارمندان و خدمتگزاران و بخصوص طلاب علوم مختلف اختصاص داشته است .


دارالمساکین:

که البته در داخل ربع رشیدی نبوده بلکه متصل به آن و در شهرستان رشیدی بوده است و روزی به صدنفر از فقرا و مساکین تبریز یک وعده غذای رایگان می‌دادند و فقرای مسافر را نیز در آنجا پذیرایی می‌کردند .


منبع:
www.irtravel.com
www.wikipedia.org